Powieść ukazuje życie społeczności wsi Lipce na przestrzeni czterech pór roku. Ramy powieści tworzy rytm natury scalony z rytmem obrzędowo – liturgicznym, związanym zarówno z kalendarzem katolickim, jak i kalendarzem przyrody (akcja utworu obejmuje 10 miesięcy – rozpoczyna się pod koniec września, a kończy pod koniec lipca). W każdej z części znajdują się opisy charakterystycznych dla tego okresu świąt religijnych. Na tym tle zostały ukazane losy gromady wiejskiej oraz jej stosunki z dworem i kościołem. Wieś została potraktowana jako społeczność o wspólnej hierarchii wartości, jednak pozostaje wewnętrznie zróżnicowana, zhierarchizowana wg drabiny społecznej od najbogatszego chłopa-gospodarza po ostatniego wyrobnika/dziada. Przywódcza rola gospodarzy nie podlega dyskusji, a przywiązanie i głód ziemi, walka o nią stanowią jeden z najistotniejszych motywów akcji. W centrum zainteresowania pozostają losy bogatego gospodarza – Macieja Boryny i jego rodziny oraz losy Jagny – kobiety innej od wszystkich i niezrozumiałej dla innych. Wiele wątków pobocznych ukazuje stosunki wsi z dworem: twardą walkę o prawa chłopów, budzenie się nadziei narodowowyzwoleńczych, podziały majątkowe, itp. Drugą warstwę powieści stanowią opisy przyrody, przesycone elementami symbolicznymi. Natura tworzy specyficzny klimat tej powieści, towarzyszy na każdym kroku człowiekowi, bywa jego sprzymierzeńcem a czasem wrogiem. Trzecią warstwą są opisy barwnych scen obyczajowych, o ważnym etnograficznym znaczeniu. Powieść jest świadectwem kultury wsi, symboliki i obrzędowości stanowiącej wartość powieści. Powieść zwana jest epopeją chłopską, bo to opowieść o zbiorowości wiejskiej, o etyce gromady, która wszystko poświęci dla ziemi.